Στη δημιουργία ανεξάρτητου μηχανισμού που θα επιτηρεί τις επιχειρήσεις «αναγκαστικής επιστροφής» μεταναστών τις οποίες οργανώνει η ευρωπαϊκή υπηρεσία φύλαξης των συνόρων (Frontex) προχωρούν εθνικοί θεσμοί επιφορτισμένοι με την αρμοδιότητα εξωτερικού ελέγχου των επιστροφών. Στην πλειονότητά τους οι θεσμοί αυτοί είναι ο εκάστοτε Συνήγορος του Πολίτη ή οι εθνικοί μηχανισμοί πρόληψης των βασανιστηρίων. Οι ίδιοι θεσμοί είναι και μέλη της εσωτερικής δομής παρατηρητών των αναγκαστικών επιστροφών που έχει συγκροτήσει η Frontex από το 2016 για να νομιμοποιήσει την αυξανόμενη εμπλοκή της σε επιχειρήσεις επιστροφών, στην οποία διαθέτουν προσωπικό όταν χρειάζεται.
Ωστόσο σημαντικός αριθμός εμπλεκομένων έχει καταλήξει ότι η δομή της Frontex δεν εγγυάται την ανεξαρτησία και διαφάνεια της παρακολούθησης των επιστροφών, αλλά και ότι εμπλέκει εθνικές αρχές (που πρωτίστως πρέπει να ελέγχονται από το Κοινοβούλιό τους) σε μια μη κατοχυρωμένη διαδικασία. Οι αξιωματούχοι που διατίθενται για να ασκήσουν έλεγχο στις επιστροφές πρέπει να αναφέρονται βασικά στον εκτελεστικό διευθυντή της Frontex, ο οποίος και αποφασίζει γύρω από τα θέματα που προκύπτουν. Ιδιαίτερη ανησυχία φαίνεται να προκαλεί ότι, παρά την πολυάριθμη συμμετοχή τους σε επιχειρήσεις επιστροφών, τα τελευταία δύο χρόνια οι εθνικές αρχές δεν μπορούν να παρακολουθήσουν τη διαδικασία που ακολουθεί την κατάθεση αναφοράς από τον εκπρόσωπό τους στη Frontex.
Σύμφωνα με το ιδρυτικό καταστατικό του ανεξάρτητου μηχανισμού, η πρωτοβουλία εδράζεται «στην ανάγκη συγκρότησης ενός μηχανισμού που εξασφαλίζει την εξωτερική, ανεξάρτητη παρακολούθηση των εξαναγκαστικών επιστροφών της Frontex». Το κείμενο αναφέρει ότι η δομή που έχει συστήσει η υπηρεσία δεν επαρκεί επειδή δεν περιλαμβάνει μόνο στελέχη των οποίων η ανεξαρτησία είναι εγγυημένη, και «επιπλέον, η διακυβέρνησή της δεν είναι εξωτερική προς τη Frontex έτσι ώστε να παρέχει επαρκείς εγγυήσεις ανεξαρτησίας από τις αρχές που ελέγχονται».
Αρχικά τον ανεξάρτητο μηχανισμό συγκροτούν, ύστερα από μια πολύμηνη διαδικασία διαβούλευσης, Συνήγοροι του Πολίτη και Μηχανισμοί πρόληψης Βασανιστηρίων (Τσεχία, Σλοβακία, Σλοβενία, Ισπανία, Κύπρος, Φινλανδία, Ελλάδα, Ιταλία, Ολλανδία και Ρουμανία – οι δύο τελευταίοι χωρίς να έχουν ακόμα την αρμοδιότητα παρακολούθησης των επιστροφών). Την πρωτοβουλία πλαισιώνει υποστηρικτικά το Συμβούλιο της Ευρώπης με στόχο τη δημιουργία μιας συντονιστικής γραμματείας στην οποία οι μετέχοντες θα καταθέτουν τις αναφορές που συντάσσει το προσωπικό που διαθέτουν στις επιχειρήσεις της Frontex ταυτόχρονα με την αποστολή τους στην υπηρεσία. Η γραμματεία θα συντονίζει τη διαβούλευση των μελών και τη δημοσιοποίηση ευρημάτων, συμπερασμάτων και προτάσεων.
Η πρωτοβουλία έχει ιδιαίτερη σημασία εφόσον ο καινούργιος κανονισμός της Frontex, ο οποίος αναμένεται να τεθεί σε ισχύ άμεσα, διευρύνει εντυπωσιακά την εμπλοκή της στην εθνική διαδικασία επιστροφών (ταυτοποίηση και προετοιμασία εγγράφων). Επίσης προβλέπει τη δημιουργία δύναμης 10.000 συνοροφυλάκων απευθείας ελεγχόμενων από την υπηρεσία και την απόκτηση ιδίων επιχειρησιακών μέσων, μεταξύ των οποίων και ενός καθαρά εσωτερικού μηχανισμού ελέγχου. Η νέα σύνθεση ουσιαστικά μεταβιβάζει μεγάλο μέρος εκτελεστικής εξουσίας στη Frontex και περιπλέκει ζητήματα δικαιοδοσίας, χωρίς ωστόσο τις ανάλογες εγγυήσεις λογοδοσίας και διαφάνειας που προϋποτίθενται για παρόμοιες εθνικές αρχές.
Η υπηρεσία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής έχει δεχθεί επανειλημμένα κριτική και συστάσεις από αρμόδια όργανα λόγω ανεπαρκούς ανεξαρτησίας των ελεγκτικών μηχανισμών που έχει συστήσει. Περσινή αναφορά του ανεξάρτητου Συμβουλευτικού Οργάνου (Consultative Forum) που συγκροτείται από ειδικούς άλλων υπηρεσιών της Ε.Ε., διεθνών οργανισμών και ΜΚΟ για να επιβλέπει τη Frontex υποδείκνυε την αποτυχία της υπηρεσίας να εφαρμόσει αποτελεσματικά τους επιχειρησιακούς κανόνες και τον μηχανισμό αποδοχής καταγγελιών, όπως προβλέπονται, καθώς και την έλλειψη ανεξάρτητης παρακολούθησης των υποχρεωτικών επιστροφών που συντονίζει η υπηρεσία. Σχολιάζοντας την πρόταση της Επιτροπής για τον νέο κανονισμό της Frontex τον περασμένο Νοέμβριο η Υπηρεσία για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα (FRA) πρότεινε στην Επιτροπή να συμπεριλάβει μηχανισμό παρακολούθησης των επιχειρήσεων της Frontex με βάση τη σχετική υπηρεσία του Συμβουλίου της Ευρώπης (CPT). Πρόταση που δεν αποτυπώθηκε στο τελικό κείμενο του νέου κανονισμού.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (DG HOME) και η Frontex, ενήμερες και οι δύο για την πρωτοβουλία όπως απάντησαν, απέφυγαν να τη σχολιάσουν και παρέπεμψαν στον Ελληνα Συνήγορο του Πολίτη ο οποίος έχει παίξει κεντρικό ρόλο στον συντονισμό της. Σχολιάζοντας ο Ελληνας Συνήγορος Ανδρέας Ποττάκης αναφέρει ότι «η δυνατότητα ανεξάρτητης και διαφανούς παρακολούθησης των αναγκαστικών επιστροφών, στις οποίες η Frontex θα έχει πλέον κομβικό ρόλο, δεν είναι μόνο θέμα προστασίας δικαιωμάτων αλλά και αποτύπωσης διακριτών ρόλων όλων των εμπλεκόμενων υπηρεσιών, τόσο του μηχανισμού ελέγχου όσο και της ίδιας της Frontex η οποία θα είναι πολύ περισσότερο εκτεθειμένη. Γι’ αυτό θεωρούμε ότι η πρωτοβουλία μας θα γίνει δεκτή θετικά και από τους αρμόδιους ευρωπαϊκούς θεσμούς».
*Ερευνητής ευρωπαϊκών θεμάτων. Μέλος του Δικτύου Δημοσιογράφων για τη Διερεύνηση των Επιστροφών (Returns Network)
Apostolis Fotiadis 